మహాభారతం: శాంతి పర్వం - రాజధర్మం మరియు మోక్షమార్గం

శాంతి పర్వం: విజయం మిగిల్చిన వేదనకురుక్షేత్ర మహా సంగ్రామం ముగిసింది. పాండవుల పక్షాన ధర్మం గెలిచింది. కానీ ఆ గెలుపు, ఒక స్మశాన నిశ్శబ్దాన్ని, అంతులేని విషాదాన్ని మాత్రమే మిగిల్చింది. తమ బంధుమిత్రులను, గురువులను, సోదరులను, చివరికి తాము ఎంతగానో ద్వేషించిన అన్న కర్ణుడిని తమ చేతులారా చంపుకున్నామన్న పశ్చాత్తాపంతో యుధిష్ఠిరుడు కుమిలిపోతున్నాడు. విజయం సాధించినా, చక్రవర్తి పదవి చేపట్టడానికి అతను సుముఖంగా లేడు. రక్తంతో తడిసిన సింహాసనం అతనికి ముళ్ళపాన్పులా కనిపించింది.హస్తినాపురంలో, పాండవుల పట్టాభిషేకానికి సన్నాహాలు జరుగుతుండగా, ధర్మరాజు తన సోదరులతో, శ్రీకృష్ణునితో ఇలా అన్నాడు: "ఈ రాజ్యం నాకు వద్దు. బంధువుల రక్తంతో తడిసిన ఈ భోగాలు నాకు వద్దు. ఈ పాపభారాన్ని మోస్తూ, ఈ సింహాసనంపై కూర్చోలేను. నేను ఈ రాజ్యాన్ని త్యజించి, అడవులకు వెళ్లి, తపస్సు చేసుకుని, నా పాపాలకు ప్రాయశ్చిత్తం చేసుకుంటాను. నాకు సన్యాసానికి అనుమతినివ్వండి."ఈ మాటలు విన్న భీముడు, అర్జునుడు, నకుల సహదేవులు, ద్రౌపది నివ్వెరపోయారు. భీముడు కోపంతో, "అన్నా! ఏమిటీ మాటలు? మనం ఎవరికోసం యుద్ధం చేశాం? ఎవరికోసం ఈ కష్టాలన్నీ అనుభవించాం? ద్రౌపదికి జరిగిన అవమానానికి ప్రతీకారం తీర్చుకున్నాం. అధర్మాన్ని నాశనం చేసి, ధర్మాన్ని నిలబెట్టాం. ఇప్పుడు, ప్రజలను పాలించాల్సిన నీ కర్తవ్యాన్ని వదిలి, పిరికివాడిలా పారిపోతావా? ఇది క్షత్రియ ధర్మం కాదు" అని గట్టిగా వాదిస్తాడు. అర్జునుడు, వ్యాసమహర్షి, నారదుడు వంటి మహర్షులు కూడా అతనికి నచ్చజెప్పడానికి ప్రయత్నిస్తారు. "రాజా! నీవు యుద్ధం చేసింది స్వార్థం కోసం కాదు, ధర్మం కోసం. ప్రజా సంక్షేమం కోసం రాజ్యాన్ని పాలించడం కూడా ఒక యజ్ఞమే. దాని నుండి పారిపోవడం కూడా పాపమే" అని హితవు పలుకుతారు.కానీ, కర్ణుని మరణం, గాంధారి శాపం, మరియు కులక్షయం యొక్క పాపభారం ధర్మరాజు మనసును తీవ్రంగా గాయపరిచాయి. ఎవరి మాటలూ అతని హృదయంలోకి చొచ్చుకుపోలేదు.భీష్మ పితామహుని వద్దకు ప్రయాణంధర్మరాజు యొక్క మానసిక సంఘర్షణను చూసిన శ్రీకృష్ణుడు, వ్యాసమహర్షితో కలిసి ఒక మార్గాన్ని సూచిస్తాడు. "యుధిష్ఠిరా! నీ సందేహాలను, నీ దుఃఖాన్ని తీర్చగల ఏకైక వ్యక్తి ఒకరు ఉన్నారు. ఆయన జ్ఞానవృద్ధుడు, ధర్మమూర్తి, కురువంశ పితామహుడు అయిన భీష్ముడు. ఆయన అంపశయ్యపై, ఉత్తరాయణ పుణ్యకాలం కోసం ఎదురుచూస్తున్నాడు. ఆయన వద్దకు వెళదాం. రాజధర్మానికి, మోక్షమార్గానికి సంబంధించిన నీ అన్ని ప్రశ్నలకూ ఆయనే సమాధానం చెబుతాడు. ఆయన మాట నీకు శిరోధార్యం" అని అంటారు.ఈ ప్రతిపాదనకు ధర్మరాజు అంగీకరిస్తాడు. పాండవులు, శ్రీకృష్ణుడు, వ్యాసుడు, మరియు ఇతర మహర్షులతో కలిసి, రథాలపై కురుక్షేత్రంలో అంపశయ్యపై ఉన్న భీష్మ పితామహుని వద్దకు బయలుదేరారు.భీష్ముడు, శరీరమంతా బాణాలతో, తీవ్రమైన వేదనను అనుభవిస్తున్నా, ముఖంలో మాత్రం ప్రశాంతతతో, దివ్యమైన తేజస్సుతో వెలిగిపోతున్నాడు. పాండవులు, కృష్ణుడు తన వద్దకు రావడం చూసి, ఆయన కళ్ళు ఆనందంతో మెరిశాయి. వారు ఆయనకు నమస్కరించగా, భీష్ముడు వారిని ఆశీర్వదించాడు. శ్రీకృష్ణుడు, "పితామహా! ఇతడు, నీ మనవడు ధర్మరాజు. యుద్ధంలో గెలిచినా, బంధుహత్యా పాతకంతో కుమిలిపోతున్నాడు. రాజ్యాన్ని స్వీకరించడానికి నిరాకరిస్తున్నాడు. అతని సందేహాలను నివృత్తి చేసి, అతనికి కర్తవ్యబోధ చేయగలవారు మీరు తప్ప మరొకరు లేరు" అని అభ్యర్థించాడు.భీష్ముడు, యుధిష్ఠిరుని వైపు ప్రేమగా చూస్తూ, "నాయనా! నా వద్దకు రా. నీ మనసులోని అన్ని ప్రశ్నలనూ అడుగు. నా చివరి శ్వాస వరకు, నాకు తెలిసిన జ్ఞానాన్నంతా నీకు పంచుతాను" అని అంటాడు. ఇక్కడే, మహాభారతంలో అత్యంత పెద్దదైన, జ్ఞానగర్భితమైన శాంతి పర్వం యొక్క ప్రధాన భాగం ప్రారంభమవుతుంది. భీష్ముడు, అనేక రోజుల పాటు, మూడు ప్రధాన విభాగాలలో తన ఉపదేశాన్ని అందిస్తాడు: రాజధర్మ పర్వం, ఆపద్ధర్మ పర్వం, మరియు మోక్షధర్మ పర్వం.రాజధర్మ పర్వం: రాజు యొక్క కర్తవ్యాలుయుధిష్ఠిరుడు, "పితామహా! రాజు ఎలా ఉండాలి? అతని ప్రధాన కర్తవ్యాలు ఏమిటి? ప్రజలను ఎలా పాలించాలి?" అని తన మొదటి ప్రశ్నను అడిగాడు. భీష్ముడు తన ఉపదేశాన్ని ప్రారంభించాడు.రాజు యొక్క గుణాలు: "రాజా! రాజు ప్రజలకు తండ్రిలాంటి వాడు. అతను ఎల్లప్పుడూ ధర్మబద్ధంగా, సత్యసంధతతో, ఇంద్రియ నిగ్రహంతో ఉండాలి. ప్రజల సంక్షేమమే అతని పరమావధి కావాలి. అతను సోమరితనాన్ని వీడి, నిరంతరం రాజ్య వ్యవహారాలలో చురుకుగా పాల్గొనాలి."దండనీతి: "రాజ్యంలో ధర్మాన్ని నిలబెట్టేది దండం (శిక్ష). దండం లేకపోతే, సమాజంలో 'మత్స్య న్యాయం' (పెద్ద చేప చిన్న చేపను తినడం) ప్రబలుతుంది. బలవంతుడు బలహీనుడిని దోచుకుంటాడు. కనుక, రాజు నిష్పక్షపాతంగా, అపరాధి బంధువైనా, శత్రువైనా, తగిన శిక్షను విధించాలి. అదే సమయంలో, నిరపరాధులకు రక్షణ కల్పించాలి."మంత్రులు మరియు ఉద్యోగులు: "రాజు ఒంటరిగా రాజ్యాన్ని పాలించలేడు. అతనికి సహాయంగా, జ్ఞానులు, నిజాయితీపరులు, స్వామిభక్తి గల మంత్రులను నియమించుకోవాలి. వారి సలహాలను గౌరవించాలి. అలాగే, రాజ్యంలోని ఉద్యోగులు లంచగొండులు కాకుండా, ప్రజలను పీడించకుండా చూసుకోవడం రాజు బాధ్యత."పన్నుల విధానం: "ప్రజల నుండి పన్నులను, తేనెటీగ పువ్వు నుండి మకరందాన్ని సేకరించినట్లుగా, పువ్వుకు హాని కలగకుండా సేకరించాలి. ప్రజలపై మోయలేని పన్నుల భారం వేయకూడదు. సేకరించిన ధనాన్ని, ప్రజల సంక్షేమం, రాజ్య రక్షణ, మరియు మౌలిక సదుపాయాల కల్పనకే ఉపయోగించాలి."గూఢచారి వ్యవస్థ: "రాజుకు గూఢచారులు కళ్ళలాంటి వారు. రాజ్యంలో ఏం జరుగుతోందో, ప్రజలు ఏమనుకుంటున్నారో, శత్రువులు ఏం పన్నాగం పన్నుతున్నారో తెలుసుకోవడానికి, ఒక బలమైన గూఢచారి వ్యవస్థను ఏర్పాటు చేసుకోవాలి."విదేశాంగ నీతి: "పొరుగు రాజులతో వ్యవహరించడానికి, రాజు షాడ్గుణ్యాలను (ఆరు సూత్రాలు) పాటించాలి: సంధి (స్నేహం), విగ్రహం (యుద్ధం), యానం (దాడికి వెళ్ళడం), ఆసనం (వేచి చూడటం), ద్వైధీభావం (రెండుగా విభజించడం), మరియు సమాశ్రయం (బలవంతుడిని ఆశ్రయించడం). ఏ సమయంలో ఏ నీతిని ఉపయోగించాలో వివేకంతో నిర్ణయించుకోవాలి."ఆపద్ధర్మ పర్వం: సంక్షోభంలో ధర్మంయుధిష్ఠిరుడు, "పితామహా! కరువు, యుద్ధం, విపత్తులు వంటి ఆపద సమయాలలో రాజు ఎలా ప్రవర్తించాలి? అప్పుడు కూడా సాధారణ ధర్మాలనే పాటించాలా?" అని అడిగాడు.భీష్ముడు, "నాయనా! ఆపద సమయాలలో పాటించే ధర్మాన్నే ఆపద్ధర్మం అంటారు. ప్రాణరక్షణ, రాజ్యరక్షణ అన్నింటికన్నా ముఖ్యం. ఆపద సమయంలో, ఒక రాజు తన ప్రజలను కాపాడటానికి, కొన్నిసార్లు కఠినంగా, ధర్మవిరుద్ధంగా కనిపించే పనులు చేయవలసి వస్తుంది. ధనవంతుల నుండి బలవంతంగా ధనాన్ని సేకరించడం, అబద్ధం చెప్పడం, శత్రువులతో మోసపూరితంగా వ్యవహరించడం వంటివి చేయవచ్చు. అయితే, సంక్షోభం తొలగిపోయిన వెంటనే, తిరిగి సనాతన ధర్మ మార్గానికే రావాలి. ఆపద్ధర్మాన్ని, సాధారణ పరిస్థితులలో ఎన్నడూ ఆచరించకూడదు" అని అనేక కథల ద్వారా (ఉదా: కరువు సమయంలో, విశ్వామిత్రుడు శునక మాంసం తినడానికి సిద్ధపడటం) వివరిస్తాడు.మోక్షధర్మ పర్వం: ముక్తికి మార్గంరాజ్య వ్యవహారాలన్నీ తెలుసుకున్న తర్వాత, యుధిష్ఠిరుడు తన చివరి, అతి ముఖ్యమైన ప్రశ్నను అడిగాడు. "పితామహా! ఈ జీవితం యొక్క పరమార్థం ఏమిటి? జనన మరణ చక్రం నుండి విముక్తి (మోక్షం) పొందడం ఎలా? శాంతిని, ఆనందాన్ని పొందడానికి మార్గం ఏమిటి?"భీష్ముడు, తన ఉపదేశంలో అత్యంత తాత్వికమైన, ఉన్నతమైన భాగాన్ని ప్రారంభించాడు. ఇది మహాభారతంలో భగవద్గీత తర్వాత అత్యంత ముఖ్యమైన తాత్విక గ్రంథంగా పరిగణించబడుతుంది.ఆత్మ మరియు పరమాత్మ: "ఈ శరీరం నశించేది, కానీ దీనిలో ఉన్న ఆత్మ శాశ్వతమైనది. అది పరమాత్మలో ఒక భాగం. జీవుడు తన అజ్ఞానం, కోరికలు, కర్మల వలన ఈ శరీర బంధంలో చిక్కుకుని, జనన మరణ చక్రంలో తిరుగుతుంటాడు. 'నేను ఈ శరీరాన్ని కాదు, నేను ఆ శాశ్వతమైన ఆత్మను' అనే జ్ఞానాన్ని పొందడమే మోక్షానికి మొదటి మెట్టు."కర్మ సిద్ధాంతం: "మనం చేసే ప్రతి మంచి, చెడు కర్మకు ఫలితం అనుభవించి తీరాలి. కర్మ బంధనాల నుండి విముక్తి పొందాలంటే, ఫలాపేక్ష లేకుండా, నిష్కామంగా (కోరికలు లేకుండా) కర్తవ్యాన్ని నిర్వర్తించాలి. అన్ని కర్మలను, వాటి ఫలాలను ఈశ్వరునికి అర్పించాలి."మోక్ష మార్గాలు: "మోక్షాన్ని పొందడానికి అనేక మార్గాలు ఉన్నాయి. సాంఖ్య యోగం ద్వారా జ్ఞానాన్ని సంపాదించడం ఒక మార్గం. భక్తి యోగం ద్వారా భగవంతునిపై సంపూర్ణ విశ్వాసంతో శరణాగతి పొందడం మరొక మార్గం. కర్మ యోగం ద్వారా నిష్కామ కర్మలు ఆచరించడం ఇంకో మార్గం. ఇవన్నీ ఒకదానికొకటి సహాయకారులే."సత్యం, అహింస, దానం: "సత్యం పలకడం, ఏ ప్రాణికీ హింస కలిగించకపోవడం (అహింస), ఇంద్రియ నిగ్రహం, దయ, మరియు దానం వంటి సద్గుణాలు, మనస్సును శుద్ధి చేసి, మోక్ష మార్గానికి పునాది వేస్తాయి."భీష్ముడు ఈ గంభీరమైన విషయాలను, సులభంగా అర్థం కావడానికి, అనేక ఉపకథలు, సంవాదాలు, మరియు ఉదాహరణలతో వివరించాడు.ఉపసంహారం: ధర్మరాజుకు శాంతిఅనేక రోజుల పాటు, అంపశయ్యపై నుండి గంగాపుత్రుడు కురిపించిన ఈ జ్ఞాన వర్షంలో తడిసి, యుధిష్ఠిరుని మనసులోని సందేహాల మేఘాలు తొలగిపోయాయి. అతని దుఃఖం, పశ్చాత్తాపం, అపరాధ భావన నెమ్మదిగా కరిగిపోయాయి. క్షత్రియ ధర్మం ప్రకారం తాను యుద్ధం చేయడంలో తప్పులేదని, ప్రజలను పాలించడమే తన ప్రథమ కర్తవ్యమని అతను గ్రహించాడు. సన్యాసం కంటే, కర్మయోగమే ఇప్పుడు తనకు సరైన మార్గమని అతనికి బోధపడింది.పూర్తిగా శాంతించిన మనస్సుతో, యుధిష్ఠిరుడు భీష్ముని పాదాలకు నమస్కరించి, "పితామహా! మీ దయ వలన నా అజ్ఞానం తొలగిపోయింది. నా కర్తవ్యం నాకు తెలిసింది. నేను హస్తినాపురానికి రాజై, ధర్మబద్ధంగా ప్రజలను పరిపాలిస్తాను. నాకు అనుమతినివ్వండి" అని కోరతాడు.భీష్ముడు చిరునవ్వుతో అతడిని ఆశీర్వదించి, "నాయనా! నీకు శుభం కలుగుగాక! ఇక వెళ్ళి, నీ కర్తవ్యాన్ని నిర్వర్తించు" అని పంపిస్తాడు. పాండవులు, శ్రీకృష్ణుడు హస్తినాపురానికి తిరిగి వెళతారు. భీష్ముడు, తన తుది శ్వాస విడవడానికి, సూర్యుడు ఉత్తర దిక్కుకు పయనించే ఆ పవిత్రమైన ఉత్తరాయణ కాలం కోసం ప్రశాంతంగా ఎదురుచూస్తూ ఉండిపోయాడు.శాంతి పర్వం, ఒక వ్యక్తి యొక్క మానసిక సంఘర్షణ నుండి, విశ్వం యొక్క తాత్విక రహస్యాల వరకు విస్తరించి, ధర్మబద్ధమైన జీవనానికి ఒక సమగ్రమైన మార్గదర్శిగా నిలుస్తుంది.